Moeten kranten woorden vermijden?

Deze week leek het erop dat de Volkskrant had besloten om het woord ‘allochtoon’ uit hun repertoire te schrappen. Het bleek minder radicaal, want hoewel ze – volgens plaatsvervangend hoofdredacteur Peter Klok – het woord liever niet gebruiken, is een verbod onnodig.

Trouw deed vandaag een duit in het zakje: ook zij gaven aan het woord liever niet te gebruiken. Het is niet voor het eerst dat deze discussie oplaait, in 2012 besloot het Vlaamste dagblad De Morgen al het woord te schrappen. Tijd om de balans op te maken met voors en tegens.

Argumenten voor vermijden

Volkskrant en Trouw geven zelf als redenen dat de term ‘allochtoon’ niet alleen bijzonder vaag is, maar ook een extra lading betekenis meegeeft aan het nieuws. Door een hoofd- of bijrolspeler in het verhaal een allochtoon te noemen, worden er automatisch stereotyperingen opgeroepen bij de lezer die een rol gaan spelen in het interpreteren van het nieuws. Die associaties zijn om ten minste twee redenen bezwaarlijk.

Als eerste moet je je überhaupt afvragen wanneer het nu echt relevant is om etniciteit te noemen voor het verhaal. Dat ligt maar net aan wie je het vraagt natuurlijk. Of iets relevant wordt geacht is afhankelijk van de frames die iemand hanteert. Hoe negatiever je tegenover ‘allochtonen’ staat, hoe groter de kans dat je het wel degelijk relevant zult vinden. We krijgen graag bevestigd wat we al dachten. Daardoor ervaren veel mensen het als objectief en eerlijk als etniciteit wordt genoemd. Begrijpelijk, maar bijzonder inconsequent. Want in het geval dat het stereotype wordt ondergraven (bijvoorbeeld als een allochtoon iets bewonderingswaardigs doet), dan zal het niet als relevant gezien worden om te noemen. De term wordt vooral eenzijdig met negatieve associaties geladen.

Ten tweede is het ook een vervelende kip-ei-kwestie. Negatieve woorden plakken aan een bestaand beeld, maar een beeld kan ook ontstaan door gebruik van een bepaald woord. Dus wie was er eerst? Het woord of de persoon die het label opgeplakt krijgt? Door iets vaak te benoemen wordt het steeds concreter en voorstelbaarder en dat versterkt het negatieve stereotype (omdat mensen het steeds gaan bevestigen). Het woord wordt steeds negatiever en daarmee ook de beeldvorming van mensen die in die groep vallen. In dit specifieke geval waren er natuurlijk al  immigranten voordat het woord trendy werd. Toen werden deze mensen eerder ‘gastarbeider’ genoemd bijvoorbeeld. Ook niet een woord dat echt positief geladen was. Het nieuwe woord ‘allochtoon’ verschoonde de categorie tijdelijk van de vieze associatieve nasmaak.

Argumenten tegen vermijden

Het woord ‘tijdelijk’ in de vorige zin geeft meteen een probleem aan. Hoewel Orwell in zijn boek 1984 speculeerde dat als je een woord schrapt, dat mensen op den duur dan niet meer in die categorie kunnen denken, ligt dat in de praktijk (gelukkig!) ingewikkelder. Taal is altijd in beweging en we bewegen met nieuwe betekenis mee. Als politici stoppen met het woord ‘bezuinigen’ en daar consequent ‘hervormen’ van maken, dan worden de vervelende gevoelens bij zo’n woord op den duur vanzelf overgeheveld. Dus heeft het wel zin? In veel gevallen zal het vermijden van ‘allochtoon’ leiden tot een synoniem dat dezelfde problematiek gaat veroorzaken.

Een ander – nogal naïef – argument is dat het niet uit zou maken of je het noemt of niet. Want mensen zouden toch moeten weten dat je het niet negatief bedoelt? We zijn blij dat VK en Trouw zich realiseren dat het in ieder geval op die manier niet werkt. Zelfs als je je bewust verzet tegen het stereotype, sijpelt het namelijk onbewust toch door in je brein. Of je dat nu wil of niet. Zo werkt taal nu eenmaal. Talige beïnvloeding is veelal sterker dan rationeel verzet.

En dat leidt tot de slotsom…?

Doen alsof het niks uitmaakt is dus in ieder geval geen optie. Dus het is bewonderenswaardig dat VK en Trouw zich er over buigen. Of het vermijden ook echt wat gaat opleveren zal moeten blijken uit de praktijk. Enerzijds kun je cynisch zijn. Als Trouw, zoals ze zelf schrijven, ‘allochtone wijkbewoners’ consequent gaat vervangen met ‘wijkbewoners van buitenlandse komaf’, dan zal dat nagenoeg niks veranderen. In ieder geval niet op de langere termijn. Anderzijds zou het best zo kunnen zijn dat het woord bij deze redacties een alarmbel wordt, een reflectiemoment. Hoe bewuster journalisten omgaan met de onbewuste lading van taal, hoe betere journalistiek dat zal opleveren. Dus van ons mag die alarmbellenlijst nog best wat langer worden, met stereotypen en giftige frames van alle smaken en kleuren erop.