Ons onbewuste en framing

Na de lange Cartesiaanse dwaling begint er zich langzaam aan een nieuw tijdperk aan te dienen: het tijdperk van het onbewuste. Lang hebben we ons onbewuste verguisd, deels omdat Freud er iets te fanatiek mee aan de gang ging, deels omdat het voor velen een angstaanjagend idee is dat we het grootste deel van onze eigen hersenen niet beheersen. Met al het hersenonderzoek dat is uitgevoerd kunnen we het niet meer ontkennen: ons onbewuste wint het op alle vlakken van ons bewustzijn. En framing is daar een goed voorbeeld van!

Het superieure onbewuste

Eerst, wat is nu eigenlijk ons onbewuste? Psycholoog Dijksterhuis verwoordt het in ‘Het slimme onbewuste’ als: alle psychologische processen waarvan we ons niet bewust zijn, maar die ons gedrag (of ons denken of onze emoties) wel beïnvloeden. Nogal een ruime definitie, maar dat komt ook omdat er nog veel onduidelijkheden zijn over de precieze werking van het brein en het onbewuste. Uit de definitie wordt wél duidelijk dat ons onbewuste een essentiële rol speelt in ons leven. Meer dan we in eerste instantie denken.

De meeste waarnemingen, herinneringen en beslissingen komen vanuit het onbewuste. Daar is namelijk veel meer rekenkracht te vinden dan in ons bewustzijn. We krijgen dagelijks zoveel prikkels binnen dat het meeste onbewust wordt verwerkt. Alleen datgene dat we op het moment nodig hebben wordt doorgestuurd naar het bewustzijn. De rest wordt ook verwerkt, maar daar merken we niks van. Het is als een megacomputer die alle informatie opslurpt en beslist wat er op het scherm (bewustzijn) moet verschijnen.



Maar het onbewuste kan nog meer dan prikkels opslaan en selecteren. Het maakt ook de belangrijkste keuzes. Dijksterhuis noemt terecht de uitdrukking ‘ergens een nachtje over slapen’. Het blijkt dat onbewuste beslissingen (waarbij we zonder actief na te denken toch in ons achterhoofd bezig zijn met het verwerken van de keuzemogelijkheden) vaak de allerbeste zijn. Het kopen van een huis, het kiezen van een studie; dat soort grootste beslissingen kunnen we beter overlaten aan ons onbewuste. Er zijn simpelweg té veel factoren aanwezig om met het bewustzijn genoeg rekenkracht te genereren om écht een goede keuze te maken. Dus slaap er nog een nachtje over. Overigens, Dijksterhuis koppelt dit ook aan creativiteit en inspiratie: een product van ons onbewuste, niet ons bewustzijn.

Taal, het onbewuste en framing

Eigenlijk is ons gebruik van taal ook grotendeels onbewust. We beslissen vaak wel bewust wat we willen zeggen, maar de woorden worden ons aangereikt zonder dat het ons duidelijk is waar ze precies vandaan komen. Ineens rollen ze van onze tong. Je kent het gevoel ‘wauw, heb ik dat net gezegd’ en ‘het ligt op het puntje van mijn tong’. Dat zijn de momenten dat we merken dat afhankelijk zijn van ons onbewuste. We beslissen dan ook niet hoe we woorden opslaan in ons brein. En dat brengt ons bij framing.

Frames zijn talige pakketjes, waar we nauwelijks bewuste invloed op hebben. Elke keer dat we woorden of zinnen in een specifieke context horen, worden die elementen sterker aan elkaar gekoppeld en gaan we volgens de onderliggende redenering denken. Die koppeling is onbewust. Zelfs al vindt communicatie deels plaats in het bewuste, de effecten van die communicatie sijpelen door naar ons onbewuste. Aangezien ons onbewuste een grote stempel drukt op ons denken en doen, kunnen we langzaam aan andere wereldbeelden gaan vormen dan we ooit hadden kunnen denken. Oftewel: schijnbaar neutrale dingen kunnen onbewust hele negatieve connotaties krijgen door de tijd heen, of juist positieve.

Als communicator is het dus belangrijk om heel bewust te framen, zodat je in ieder geval nog een piep-piep-piepklein beetje invloed hebt op wat er allemaal het onbewuste insluipt via het armzalige deel bewustzijn. Tja, dat wil niet zeggen dat we dan ook maar enigszins controle kunnen hebben over ons onbewuste, maar dat is maar goed ook. Hoewel de hoax van sublimale overtuiging nog bij veel mensen leeft: ons onbewuste is misschien voor onszelf een raadsel, voor de rest van de wereld net zo goed!