Een kijkje in onze keuken: metaforen

Een mooi voorbeeld daarvan is toen we onderzoek deden naar het framegebruik rond (kortdurende) detentie. Naast een analyse van welke frames op dit moment gebruikt werden over dit onderwerp, werkten we ook aan de vraag hoe het dan wél zou moeten. Om dat te achterhalen, hebben we onder andere een aantal metaforen ontworpen rondom het complexere concept ‘detentieschade’ en ze vervolgens getest in focusgroepen.

Detentieschade

Detentieschade is de schade die je ‘erbij krijgt’ als je een gevangenisstraf opgelegd krijgt. Denk daarbij aan dat je je baan, huis en vangnet verliest. Dat is onprettig voor degene die veroordeeld wordt, maar heeft ook praktische bezwaren voor de maatschappij als geheel. Zo is het bijvoorbeeld een stuk moeilijker om na je tijd in de gevangenis het leven weer op te pakken als je je woning, baan of je relaties bent verloren. Omdat veel mensen niet bekend zijn met de term ‘detentieschade’ en de bijbehorende uitleg ervan vrij uitvoerig kan zijn, is het verstandig om een metafoor te koppelen aan de uitleg over detentieschade. Twee metaforen bleken na onderzoek op een constructieve manier te kunnen bijdragen aan het gesprek over detentieschade: ‘onzichtbare straf’ en ‘zware rugzak’.

Onzichtbare straf

“In Nederland leunt ons rechtssysteem sterk op kortdurende gevangenisstraffen om kleine criminaliteit aan te pakken. Dit lijkt misschien redelijk, maar het leidt in feite tot een extra, onzichtbare straf. Wanneer mensen zelfs maar een korte tijd in de gevangenis doorbrengen, worden zij geconfronteerd met een onzichtbare straf, namelijk het verlies van hun baan, sociale netwerk en/of huis. Op die manier laat een korte gevangenisstraf mensen een onzichtbare straf uitzitten voor de rest van hun leven.”

Deze metafoor helpt om de nadruk te leggen op het feit dat er meer gebeurt dan een ‘paar maandjes zitten’. Ook kan deze metafoor worden ingezet om te laten zien dat soms niet alleen de gedetineerde deze straf krijgt, maar dat een mogelijk gezin van een gedetineerde in feite deze onzichtbare straf ook toebedeeld krijgt. De focusgroepen waar we deze metaforen getest hebben, lieten zien dat mensen bij deze metafoor zelf gaan redeneren over de duur: een onzichtbare straf is ongrijpbaar en dus ook niet zomaar ‘klaar’. Onze testpersonen verwachtten dat mensen die in detentie hebben gezeten hier nog lang last van kunnen hebben.

Zware last

“In Nederland leunt ons rechtssysteem zwaar op kortdurende gevangenisstraffen om kleine criminaliteit aan te pakken. Dit lijkt misschien redelijk, maar het laat mensen achter met nog meer gewicht op hun rug dan wat ze in eerste instantie hadden. Een soort zware rugzak voor extra problemen. Want wanneer mensen zelfs maar een korte tijd in de gevangenis doorbrengen, worden zij geconfronteerd met de zware last van het verlies van hun baan, sociale netwerk en/of huis. Op die manier zorgt een korte gevangenisstraf ervoor dat mensen voor de rest van hun leven een zware last dragen.”

Deze metafoor portretteert detentieschade als een zware last die ex-gedetineerden met zich mee moeten dragen. Die last kan zo zwaar worden, dat mensen helemaal niet meer vooruitkomen. De metafoor legt hiermee uit hoe recidive in de hand wordt gewerkt door mensen voor korte tijd vast te zetten. Binnen de metafoor is het oplossingsperspectief dan ook: voorkom dat mensen met een zware rugzak opgescheept raken, door een alternatief voor detentie te organiseren. Ten opzichte van ‘onzichtbare straf’ is deze metafoor wat concreter. Dat zorgt ervoor dat mensen de metafoor breder kunnen inzetten. Een aantal deelnemers gaf aan dat mensen die detentie krijgen veelal al gewicht in hun rugzak hebben, voordat ze de gevangenis in gaan. Een interessante toevoeging, want dit laat zien dat mensen die met criminaliteit in aanraking komen veelal al kwetsbaar zijn. Ofwel door slechte invloed uit hun omgeving, ofwel doordat zij zelf met problematiek rondlopen. Het is daardoor gemakkelijk te begrijpen binnen de metafoor dat het verliezen van een woning of werk de rugzak meteen té zwaar maakt om verder mee te kunnen.

Andere metaforen

Uit ons onderzoek bleek dat er ook een hoop metaforen zijn die er juist niet in slagen om korte gevangenisstraffen en hun effect op een gewenste manier uit te leggen. Een voorbeeld hiervan is de vergelijking tussen een korte gevangenisstraf en een ‘lege gereedschapskist’. Door mensen voor korte periode vast te zetten, blijven zij als het ware achter met een lege gereedschapskist, omdat belangrijke ‘tools’, zoals een woning, baan of sociaal netwerk, worden afgenomen. Zonder deze tools lukt het ze niet om hun leven weer op te pakken en op de rit te houden, waardoor ze opnieuw in de criminaliteit kunnen belanden.

Deze vergelijking probeert korte gevangenisstraffen middels een lege gereedschapskist te koppelen aan detentieschade, maar in de praktijk pakte dit helaas niet goed uit. In de focusgroepen gebruikte men de metafoor op een andere manier, namelijk door te zeggen: ‘ze komen met een lege gereedschapskist de gevangenis in’. Men vond het te ver gaan om in detentie die gereedschapskist vervolgens weer te vullen, want dan wordt de gedetineerde te veel beloond in plaats van gestraft voor zijn daden.

Een vergelijkbaar negatief effect zagen we gebeuren wanneer we een korte gevangenisstraf vergeleken met het geven van een rode kaart, waardoor iemand op de bank belandt en niet meer mag meedoen aan de wedstrijd daarna. Men komt dan al vlug uit bij het onbewuste idee dat mensen altijd rationele keuzes zouden maken, waarbij men vooral gefocust is op het idee dat je in deze situatie bent beland door je eigen weloverwogen keuze en actie. Dit activeert bij veel mensen een manier van denken waarbij ze zich richten op straffen. Een gevangenisstraf is daarbij de (enige) gepaste straf, omdat dit mensen een lesje zou leren en hen laat inzien dat dit soort gedrag niet wordt geaccepteerd. Dit gaat volledig voorbij aan de detentieschade die we eigenlijk als maatschappij ook zouden willen meewegen in de zoektocht naar een systeem waarbij je zo min mogelijk recidive hebt.

Wat te doen?

Natuurlijk is het niet zo dat een goed gekozen metafoor meteen je hele communicatie-uitdaging duidelijk maakt en oplost. Maar het biedt, zeker in het geval van complexe materie, houvast om makkelijker over het concept te kunnen praten met elkaar. In dit geval gaven we het advies om, als je een van de twee metaforen inzet om over detentieschade te praten, je dit ook altijd moet combineren met voorbeelden van wat detentieschade precies is, en daarnaast het beste kunt focussen op hoe detentieschade uiteindelijk invloed heeft op de maatschappij – om zo inzichtelijk te maken dat korte gevangenisstraffen ongewenste en tegengestelde effecten kunnen hebben.

Zoals je ziet, zitten er wel wat haken en ogen aan: niet zomaar elke leuk verzonnen vergelijking of metafoor heeft de uitwerking die je voor ogen had. Test dus je taal! En als je niet weet waar je moet beginnen: onze deur staat altijd open.

Ps. Wil je meer weten over ons onderzoek naar kortdurende detentie en detentieschade? We hebben er een speciale website voor gebouwd, waar je alle informatie, blogs en rapporten kunt vinden!