Tijdens workshops komt het onderwerp ‘rokers’ opvallend vaak terug. Met name medewerkers in facility management vragen ons vaak hoe zij met frames of nudges rokers kunnen beïnvloeden bepaald gedrag te laten zien. Het is een interessant onderwerp, waarbij deelnemers aan onze workshop soms ook met de meest fantastische ideeën komen. Maar de wanhoop is soms ook groot. En dat snappen we. Want soms worden mensen met onmogelijke opdrachten opgezadeld. Daarom wijden wij er vandaag een artikel aan.
(On)verenigbare doelen
Uit de gesprekken die we vaak voeren met onze deelnemers blijkt dat men bij het onderwerp ‘roken’ vaak tegelijkertijd twee problemen wil oplossen die elkaar bij de aanpak in de weg zitten. Laten we even inzoomen op een ziekenhuis waar we een tijdje geleden mee brainstormden. Bij uitvraag bleek dat ze de volgende problemen hadden:
- Er werd gerookt voor de ingang van het ziekenhuis. Dat is hinderlijk voor andere bezoekers, zoals longpatiënten.
- Mensen mochten überhaupt niet meer roken op het terrein.
Dit tweede punt is overigens zelden een eigen diepgewortelde wens; dit is vanuit de wetgever bepaald. Per 1 juli 2021 zijn rookruimtes in overheids- en openbare gebouwen verboden. Aan gebouwbeheerders van scholen, ziekenhuizen, musea, sportkantines, bibliotheken, maar ook zorginstellingen, gemeentehuizen, de Tweede Kamer en ministeries dus de schone taak om dit waar te maken. Het probleem is alleen dat je beide wensen niet in één succesvolle interventie kunt waarmaken. Het één vraagt namelijk om verleiding (de wortel) en het ander om handhaving (de stok).
Wortel of stok?
Het lijkt simpel om te zeggen: ‘Laten we het gewoon helemaal uitbannen, dan staan ze ook niet voor de ingang roken.’ Maar zo simpel ligt het toch niet. De gebouwbeheerders krijgen het handhaven van een verbod (de stok) in de praktijk namelijk gewoon niet voor elkaar door bijvoorbeeld personeelstekort of te weinig slagkracht. Als je wilt inzetten op handhaven, moet je het ook waar kunnen maken.
Rokers zo ver krijgen om niet voor de ingang te roken, kun je aanvliegen met een wortel door ze te verleiden naar een andere plek te gaan. Maar daar schuurt het: want door het rookverbod is er helemaal geen andere plek om naartoe te gaan op het terrein. En als die er wél is, dan horen we tijdens workshops vaak het argument ‘dat ze het roken niet willen faciliteren’. Tja. Als je dan ook niet wilt of kunt handhaven, dan krijg je dit probleem niet opgelost. Sterker nog: als je alle alternatieve rookplekken weghaalt of heel onaantrekkelijk maakt, is de kans groot dat je het uiteindelijke concrete probleem (een soort rookhaag voor de ingang) alleen maar verergert.
Houd je echte doel scherp voor ogen
Wil je onbewust gaan beïnvloeden, dan moet je allereerst scherp krijgen wat je precies wilt bereiken: het moet glashelder zijn wanneer je tevreden bent. Jouw (nudge-)interventie is bedoeld om bepaald gedrag uit te lokken, dus dan is het wel essentieel dat je scherp hebt wat dat gewenste gedrag moet zijn en hoe haalbaar dat is. Vanuit dat hele specifieke doel ga je vervolgens bekijken welke technieken je zou kunnen inzetten. In dit geval is het dus de vraag: waar heb je echt last van en wat wil je dus echt bereiken? Is dat óf dat mensen niet meer roken voor de ingang van je gebouw? Óf dat mensen helemaal niet meer roken?
Een nudge leidt per definitie tot een vrijwillige keuze. Dat betekent dat je met kleine duwtjes serieus resultaten probeert te verkrijgen: je wilt rokers verleiden om het ‘juiste’ te doen. Zonder dat je hem of haar enorm beperkt in de eigen wensen. Een verbod is dus geen nudge. Wil je dat een roker op een plek rookt waar anderen er geen last van hebben? Dan heb je grofweg twee paden: ze faciliteren of keihard handhaven. Wil je dat mensen ergens anders gaan roken? Dan werkt het pad van nudging en dus verleiding. Wil je dat ze niet roken? Dan heeft nudgen geen enkele zin.
Nudgen is faciliteren
Nudging en verleiden betekent de roker faciliteren in zijn of haar behoefte. Wanneer wil een roker roken? Je kunt je vast goed voorstellen dat iemand die net een lastig gesprek heeft gehad met een arts, behoefte heeft aan een sigaretje. Op het moment dat iemand dat niet op het terrein mag doen (dus óók niet op de parkeerplaats), vraag je wel heel veel van iemand. Lichamelijke verslaving moeten we niet onderschatten. Voor een non-roker lijkt het makkelijk om te zeggen: dan rook je toch lekker thuis? Maar zo makkelijk is het simpelweg (helaas) niet. Het is geen rationeel gedrag. Het voelt niet als een keuze.
We zien in de praktijk vaak dat mensen het faciliteren van rokers lastig verenigbaar vinden met hun eigen waarden. Er is dan bijvoorbeeld wel een rookhok, maar het moet daar vooral niet gezellig of aangenaam zijn. Of makkelijk te bereiken. Met als effect: dat rokers die sigaret toch opsteken op een plek waarvan ze weten dat het daar eigenlijk niet mag. Maar ja, ratio en onbewuste beïnvloeding zijn nou eenmaal echt twee verschillende dingen. Een paar praktijkvoorbeelden:
(On)aantrekkelijker maken. Mensen blijven weg van vieze plekken. Zo worden bijvoorbeeld vuilnisbakken die je niet hoeft aan te raken een stuk fanatieker gebruikt dan bakken waarvan je de klep handmatig moet opendoen. Als een ‘rookhok’ smerig oogt, gaan mensen het (onbewust) mijden. Ook in zo’n glazen kom staan waar andere afkeurend langslopen, zorgt ervoor dat mensen er liever niet gaan staan. Zeker als de rookplek ook nog eens geteisterd wordt door wind en regen. Geef rokers een aangenaam plekje en ze gaan er liever naartoe. In de praktijk wordt de rookruimte vaak juist zo onaantrekkelijk mogelijk gemaakt, zodat het rokers afschrikt om überhaupt te roken. Maar gaan ze er minder van roken? Of gewoon liever op een andere plek? Door de rookplek zo onaantrekkelijk mogelijk te maken door deze bijvoorbeeld niet te overdekken, zul je rokers vaak alleen maar meer lokken naar plekken die wel aantrekkelijk zijn. Je zult dan zien dat ze eerder bij de hoofdingang, of erger nog: half binnen, gaan roken, omdat ze daar droog staan.
Stop met die doodlopende paden
We snappen dat het faciliteren van roken vreemd voelt, want je wil natuurlijk liever dat ze stoppen. Maar even terug naar de roker die een slecht nieuwsgesprek had bij het ziekenhuis: soms kun je het gewoon even niet verwachten van mensen. Ga goed bij jezelf na wat je doel nu écht is. Helemaal niet meer roken? Of ervoor zorgen dat anderen er geen last van hebben? Het is leuk dat de wetgever bedenkt dat het helemaal niet meer mag, maar dat vraagt om handhaving en niet om verleidingstechnieken.
Daarbij ontstaan er ook zelfs extra problemen. Het weghalen van rookfaciliteiten (bijvoorbeeld ook peukenvangers in een stoeptegel die niet meer op openbaar terrein mogen) leidt tot extra vervuiling. De mensen die toch roken, kunnen hun afval niet meer kwijt. Jammerlijke nevenschade. Met het weghalen van het rookhok, krijg je juist meer rokers bij de ingang. In plaats van te focussen op hoe je het de situatie liefst zou zien (volledig stoppen met roken), loont het zich vaak meer om erbij stil te staan wat haalbaar is en waar je de grootste groep het meeste mee helpt. Want daarmee doe je meer recht aan de complexiteit van dit vraagstuk.
